Ναός Αγίου Στεφάνου Καστοριάς

Ο Ναός του Αγίου Στεφάνου, ένα από τα παλαιότερα και σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Καστοριάς, βρίσκεται σε ύψωμα ανάμεσα στις παραδοσιακές συνοικίες Απόζαρι και Ντολτσό. Η ανέγερσή του χρονολογείται στα μέσα του 9ου αιώνα, γεγονός που τον καθιστά έναν από τους αρχαιότερους ναούς των Βαλκανίων. Ο ναός ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης καμαροσκεπούς βασιλικής, με νάρθηκα και γυναικωνίτη, που αποτελεί μοναδικό στοιχείο στην Καστοριά. Στον γυναικωνίτη διαμορφώνεται ένα μικρό παρεκκλήσι, το λεγόμενο «ασκηταριό», αφιερωμένο στην Αγία Άννα.

Η αρχιτεκτονική του ναού χαρακτηρίζεται από την εναλλαγή πέτρας και πλίνθων, με διακοσμητικά γεωμετρικά μοτίβα, ενώ η τρίπλευρη κόγχη του ιερού διαθέτει κτιστό σύνθρονο με επισκοπικό θρόνο. Το εσωτερικό του ναού διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες σε τρεις φάσεις: η πρώτη, στα τέλη του 9ου ή αρχές του 10ου αιώνα, περιλαμβάνει την εντυπωσιακή σύνθεση της Δευτέρας Παρουσίας στον νάρθηκα, την αρχαιότερη στον ελλαδικό χώρο. Η δεύτερη φάση, στα τέλη του 12ου ή αρχές του 13ου αιώνα, καλύπτει τον ψηλό φωταγωγό, ενώ η τρίτη φάση, στα τέλη του 13ου ή αρχές του 14ου αιώνα, περιλαμβάνει πολυάριθμες αναθηματικές τοιχογραφίες, όπως η προσωπογραφία του ιερέα Θεόδωρου Λημνιώτη, που προσφέρει ομοίωμα του ναού στον Άγιο Στέφανο.

Ο ναός διαθέτει επίσης ιδιαίτερο εικονογραφικό ενδιαφέρον, με την προσωποποίηση των τριών ηλικιών του Χριστού (Εμμανουήλ, Παντοκράτωρ, Παλαιός των Ημερών). Η ύπαρξη του συνθρόνου, του γυναικωνίτη και των πολλών ταφών υποδηλώνει ότι ο ναός πιθανόν λειτουργούσε ως μοναστηριακός. Στις αρχές του 20ού αιώνα προστέθηκε εξωνάρθηκας για την επέκταση του χώρου, ενώ σήμερα έχουν εκπονηθεί μελέτες για την αναστήλωση και τη συντήρηση των τοιχογραφιών. Ο Ναός του Αγίου Στεφάνου παραμένει ένα σημαντικό πολιτιστικό και θρησκευτικό μνημείο, που αντικατοπτρίζει την πλούσια ιστορία της Καστοριάς.